Kyzylorda-news.kz. Екі жыл бұрын Президент Қасым-Жомарт Тоқаев мектепке домбыра пәнін енгізу туралы ұсыныс айтқан болатын. Содан бері білім ошақтарында домбыра үйірмелері құрылып, мыңдаған оқушы ұлттық музыкалық аспаппен жақын танысуға мүмкіндік алды. Демде аспапқа деген нарық сұранысы артса, домбыра үйретудің түрлі әдістемесі жарыққа шықты. Осылайша тұралаған салаға жан бітіп, құнды мұра халыққа қайта оралғандай болған.
Байқаған жанға мұндай ұмтылыстың маңызы зор. Себебі ұлттық тәрбие мен таным болмысын қайта аршу – қоғам алдындағы міндет. Олай дейтініміз, бүгінде рухани құндылықтың беріктігі түрлі ғаламдық мәдени толқынның ырқына ермеудің, өзіндік ерекшелікті сақтаудың жалғыз жолына айналған. Өнер, салт-дәстүр, ұрпақтар сабақтастығының күретамырын ұлттық танымға байлаудың сыры да осында жатыр. Осыған орай күйші, Қазанғап атындағы Қызылорда музыкалық колледжінің оқытушысы Науан Жарасовпен Сыр өңіріндегі дәстүрлі өнердің дамуы, шәкірт тәрбиелеу жайында аз-кем сұхбат құрған едік.
– Қазіргі таңда домбыраға деген қызығушылық жоғары екенін білеміз. Күйші боламын деп оқуға түскен талапкерлерді есептемегенде, аспап сатып алуға ниеттілердің саны мол. Бұл – соңғы бесжылдықтағы өзгеріс. Сіздің ойыңызша, халықтың ата-мұраға қайта ден қоюының сыры неде?
– Бар мән ұлттық тарихта жатыр. Домбыра халық тағдырымен тамырлас. Көшпелі елдің көнекөз шежіресі, көпті көрген қарияның көкірек күйіне айналған аспап халық тарихнамасына айналып үлгерді. Себебі домбыраның тарихы тым тереңде жатыр. Мәселен, Хорезмде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде қос ішекті аспапта ойнап тұрған музыканттардың күйдірілген саздан жасалған бейнесі табылған. Ғалымдар осыдан II мың жыл бұрынғы бейнелердегі қос ішекті аспаптың қазақ домбырасымен ұқсастығын, оның Қазақстан жеріндегі байырғы көшпелілер арасында кең тараған аспаптың бірі болғанын дәлелдеді. Ол аз десеңіз, домбыра дәстүрінің көнелігіне бүгінге дейін сақталған аңыз-күйлер де айғақ бола алады. Түп тамыры терең архаикалық салт-санамен ұштасқан күйлерде бағзы замандағы мифологиялық наным-сенімдердің сілемдері сақталған. Осының бәрі ұлт болмысының ажырамас бөлшегі домбыра болғанына дәлел. Содан болар, қазақ ән-жырды домбыраның сүйемелдеуімен орындап, маңызды оқиғаны жеткізуді де өнерге аманаттаған.
Ал музыкалық аспапқа деген қызығушылық соңғы жылдары артты деген пікірге келсек, айтылған оймен келіспеймін. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында әлеуметтік жағдай нашарлағанын білеміз. Сондай қиын ахуалдың өзінде домбыра үйрену, аспапты сатып алу ісі тұралаған жоқ. Домбыраны қадірлі қонаққа сыйлау, баланы өнерге баулу бұрыннан бар. Оған қоса бала кезімде ауылдағы әр үйде домбыра ілініп тұрғанын көріп өстім. Сондықтан халық арасындағы бұл үрдіс кеше-бүгін болған өзгеріс емес деген болар едім.
– Бүгінгі домбыра үйрету әдістемесінде қандай өзгеріс бар?
– Ғасырлар бойы халықтың көшпелі тұрмыс-тіршілігінің ерекшелігіне байланысты күй өнерін үйрету, насихаттау тек жеке орындаушылық формада дамыды. Ол әр дәуірде дәулескер күйшілердің шығуына мүмкіндік бергені мәлім. Аты аңызға айналған Кетбұға, Қарт Ноғай секілді өкілдердің мұрасы бізге жетіп, таным кеңейді. Олардың қиын өткел, қилы кезеңді бейнелеген күйлері арқылы замана бедерін таныдық. Ұлы Қорқыттан басталатын халық күйшілері өзінен-өзі пайда болмағаны белгілі жай. Олардың тәлім-тәрбие алған ұстаздары болған, сол ұстаздардың арасында қазақтың әншілік, жыршылық, күйшілік, шешендік сияқты өнер түрлері қалыптасқаны анық. Құрманғазының шәкірті атақты Ерғали Есжанов 300-ге тарта күй білген деген сөз бар. Бұл Құрманғазының күйшілік мектебін толықтай білді дегенге саяды. Ал, маңғыстаулық әйгілі күйші Өскенбай 1000-ға тарта күй, оның баласы Мұрат 300-ге тарта күй білген дейді. Мұның өзі бүкіл Маңғыстау күйшілік мектебін шыңына жете меңгергенін көрсетеді.Сол себепті, өнерді көріп, әдісін тауып баптайтын шынайы бапкер болғанда ғана шеберліктің шыңына көтерілуге болады.
Ал егемендік алғалы күй өнері, күй жанры тарихи түр-сипатын анықтап, дәстүрлік ерекшеліктерін белгілуге ұмтылды. Мұның өзі, күй жанрының даму сапасының келешекте жоғары сатыға көтерілуіне жол ашып берген еді. Қазір әдістемелік талап – қалпы сақталған, әуен ырғағы бұзылмаған, бұрынғы нұсқасы өзгермеген күйлерді үйрету. Оған қоса мұны болашақта жас күйшіні тәрбиелейтін музыкалық білім көзінің қайнар бұлағы ретінде қарастыруымыз керек. Өйткені, күй – қазақ халқының рухани асыл қазынасы.
– Демек, ескі қағыс түрлері, техникалық қолданыс ең тиімді әдіс болғаны ма?
– Солай айтуға болады. Жалпы, қазақта күй өнері тәжірибесі жоғары дәрежеде болғанын дәлелдейтін жүздеген музыкалық шығарма бар. Сондай-ақ күй жанрының дәстүрлік сипаты мен күй мектептерінің сапалық дамуы байқалады. Халық өнерпаздарының өздері жасаған әдістемелік жүйесі бар екенін осыдан-ақ білеміз. Сондықтан қазіргі домбыра үйрену әдістемесі ғасырлар бойы қалыптасқан күй үйрену тәжірибесінің қағидаларымен тығыз байланыста болуы керек. Халық күйшілері қалдырған күй үйрену тәжірибесінің негіздерін жинақтап, домбыра үйренудің жүйелі әдіс-тәсілдерін жасау – домбыра үйренудің болашақ бағыт-бағдарын қамтиды. Ең бастысы – халық күйшілерінің тәжірибесінен адасып қалмау. Себебі күйдің мазмұнын түсініп, мәнерлеп тарту үшін шеберлік қажет болғанмен, барлық сырын, әдістерін жүйелі түрде үйрену үшін ұстаздық тәжірибе керек. Ғасырлар бойы қалыптасқан күй тарту өнерін жан-жақты меңгеру үшін әдістемелік жүйе керек. Ең күрделі тұсы – орындаушылық дағдыларды меңгеру, орындаушылық қимыл-әрекет тәсілдерін қалыптастыру. Сондай-ақ оқу бағдарламаларын құру да негізгі жұмыс қатарында.
– Халық күйшілерінің тәжірибесінен ажырамау керегін айтып қалдыңыз. Олардың әрқайсысы түрлі мектептің өкілі болуы, қағыс ерекшелігі ортақ әдістеме қалыптастыруға кедергі емес пе? Мақам мен техникалық қолданыс әр өңірде әрқилы…
– Оны былай түсінген жөн. Бүгінде қазақтың домбыра өнері екі бағытта дамып келеді. Біріншісі, ғасырлар бойы келе жатқан күйшілік өнер жолы. Екіншісі, қазіргі кәсіпқой домбырашылар дайындайтын музыкалық оқу орындары. Ендігі жерде халқымыздың рухани талап-тілегін қанағаттандыра алатындай дәрежеде домбыра өнерін дамыту үшін домбыра тарту шеберлігін жан-жақты зерттеген еңбек қажет. Көнеден келе жатқан күй өнерінің тарихы жайлы, дәстүрлік түр-сипаты және мектептері туралы жүйеленген бағыттары айқындалуға тиіс. Сонда түрлі күйшілік мектептің кедергісі болмайды. Керісінше, озық тәсілді қалыптастыруға күйшілік мектептердің берері мол.Мәселен, Батыс Қазақстан мектебінің орындаушылық дәстүрінде домбыраның барлық техникалық дыбыс мүмкіншілігін пайдалану салалары көп. Соның бірі – оң қол мәселесі.
Домбыра өнерінде батыстық төкпе, шығыстық шертпе тәрізді дәстүр қалыптасса, сол екі мектептің айырмашылығы қағыс түрлерінде. Батысқа тән күй оң қолдың сермей соғуымен орындалып, «қара қағыс», «ілме қағыс», «бөгеме қағыс» болып сан түрге бөлінеді. Ал шығыстың шертпе дәстүрінің ерекшелігінде күйлердің ән тектес әуенді, сазы мен жұмсақ нәзік үнді болып келуін саусақ басымен шертіп тарту әдістеріне жатқызуға болады.
Қазақ халқының дәстүрлі домбыра үйрену мектебінде аспапты меңгеруде түрлі әдіс-қағыстарды суреттейтін көп түсінік бар. Осылардың көбі дәстүрді сақтау және алға сүйреу керектігінен туған және бүгінге дейін ауызша үйрету жүйесінде белсенді түрде қолданылып келеді. Домбыраның қағыстары – күйдің мазмұнын түсіндіруде ең басты құрал. Қысқаша айтқанда, домбыраның қағысы – күйдің тілі. Сондықтан оң қолдың қағысының түрлерін көрсететін әрқайсысының өзіне тән атауы мен терминдер жетерлік. Домбыра аспабын үйрету әдістемесінде аталған әдістерді, күйшілік мектептер тәжірибесін қолдану маңызды.
– Өзіңіз атап өткен күйшілік мектептер туралы дерек кең тараған. Тіпті, мектептердің өзіндік қағыстары, саусақ басу тәртібі, күй тарту шеберлігіне қатысты мағлұмат көп. Осы орайда Сыр бойы күйшілік өнеріне қатысты мәлімет неге кемшін?
– Сыр күйі – өзінен бұрынғы кемел дәстүрлердің ең озық үлгілерін сіңіріп барып дүниеге келген бұла өнер. Дұрыс айтасыз, бүгінде өлке күйшілерінің есімі елеусіз, ескерусіз қалып жатыр. Төңірегінде теңдесі жоқ бұл күй-қазына тарихы әлі күнге жабулы қазан қалпында. Сондықтан Сыр топырағындағы дәстүрлі күй өнері және күйшілер жөнінде зерттеу жұмысын жүргізу уақыт талабына айналуы қажет. Сыр бойының әні мен күйіне лайықты баға беретін кез жетті. Біліп-тану, әлде де жинақтау, насихаттау шаралардың күн тәртібіне енуі тиіс. Әдебиет пен музыкатанушы сұңғыла мамандарымыздың алдында тұрған бұл міндеттің жүгі ауыр.
Себебі сарыны бөлек, тартысы ерекше Сыр бойының күйлері – ұлттық саз өнерінің інжу-маржаны. Бастауы әріден келе жатқан күйшілік дәстүрдің бүгінгі ұрпаққа жеткен үлгілерінде мазмұндық тереңдік, орындаушылық шеберлік, көркемдік құндылық айқын байқалады. Бұл дәстүр көрнекті күйшілер Үсен Төре, Шал Мырза, Жалдыбай Елеукеұлы және Қазанғап өнерімен даму кезеңін өткізіп, Әлшекей, Құрақтаң Досжаны, Жаңабарген, Теңізбай, Нартай, Көнек секілді өнер саңлақтары арқылы қазіргі ұрпаққа жетіп отыр. Бұлардың ішінде өз алдына жеке күй орындаушылық мектебін қалыптастырған Қазанғаптың күйшілік тәлімі де Сыр бойының үрдістерінен бастау алғаны анық. Оқшау сарынды Сыр бойы күйлерінде, әсіресе, адамның ішкі эмоциялық шақтары, сезім-түйсік ерекшеліктері барынша көрініс таба білген. Жалпы күйшілік дәстүрлерде тұрақты қалыптасып, аспапты музыкада жанрлық дәрежеге көтерілген «Аққу», «Қоңырқаз», «Ақжелен», «Шалқыма», «Терісқақпай», «Ілме», «Қара жорға» үрдістері де Сыр бойы күйлерінде барынша даму қарқынын тапқан.
– Өзіңіз ұстаздық ететін білім ошағына есімі берілген Қазанғап күйшінің мұрасына кеңінен тоқталсаңыз. Себебі Сыр өңіріндегі күйшілік дәстүрдің бел ортасында Қазанғап күйші тұр емес пе?
– Қазанғап күйлерін сөз еткенде, алдымен оның «Ақжелең» күйі еске оралады. Қазанғап «Ақжелеңнің» 62 түрін шығарған. Неліктен 62 екенін қазанғаптанушылар адамның алпыс екі тамырымен байланыстырады. Күйшінің «алпыс екі тамыры бусанып» шығарған «Ақжелең» күйлері лирикаға құрылған. Бір қызығы, күйшінің қанша шығармасы болғанын ешкім де тап басып айта алмайды. Жәлекеш Айпақов, Кәдіралы Ержанов, Мәжит Бейсенбаев секілді көптеген домбырашы-күйшілер Қазанғап күйшінің жанында жүріп, шығармасын өзінен тікелей үйрену үшін арнайы Шалқарға атанған деген дерек те бар. Қазанғаптың күйлерін жазып алған академик Ахмет Жұбанов, экспедиция жасақтап келген Бек Сүлейменов, Мардан Байділдаев және басқа ғалымдар Қазанғап күйлерін нотаға түсіріп, ғылыми айналымға қосқан Сәдуақас Балмағамбетов те Қазанғаптың күйлерін толық жинақтай алмады. Қазіргі кезде Қазанғап күйлерінің аттары белгілі болғанымен, оларды ешкім толық біле бермейді.
– Әңгімеңізге рақмет!