Kyzylorda-news.kz ХІХ ғасырдың екінші жартысында Сырдария (Түркістан) Жетісу облыстары Түркістан генерал – губернаторлығының құрылуына байланысты жаңа өлкеге 60-жылдарының орта шеніне дейін қатысты мәселелерді негізінен Батыс Сібір және Орынбор генерал – губернаторларына қараған кезеңмен қараған жөн. Жаңа отаршылдық әкімшілік реформа бойынша Қазақстанның бүкіл аумағы үш генерал – губернаторлыққа: Түркістан, Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді. Әрбір генерал – губернаторлық облыстарға бөлінді. Мәселен, Түркістанға – Жетісу және Сырдария облыстары кірді.
Өз кезегінде облыстар уездерге бөлінді. Сырдарияға – Қазалы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Ходжент және Жызақ уездері кірді. Қазіргі Арал ауданы сол кездегі Сырдария облысының Қазалы уезінің құрамында болды. Уезі орталығы – Қазалы, Сырдария ағымының төменгі ағысындағы Орынбор – Ташкент аралығында жолда орналасқан ірі сауда орталығына айналды.
1917 жылғы Ақпан революциясы қарсаңында Қазалы уезі 20 болыстықтан құралып, қазақ ауылдарынан тұрды. Патша әкімшілігінің 1920 жылы мәлімет бойынша, Қазалы уезінің ішінде Арал ауданы аумағында мынадай болыстықтар болды:
– Қамыстыбас, Шыбынды болыстары – Қамыстыбас көлімен Сырдарияның Аралға қояр сағасындағы Арал солтүстік шығысында;
– Райым болысы – Арал теңізінің солтүстік шығысында;
– Ақшатау болысы - Арал теңізінің солтүстік шығысында ;
– Қостам болысы – Сырдың оң жақ бетінде, уездің шығыс қиылысында;
– Мақпал болысы – уездің солтүстік батысында Қарақұмда орналасты.
Осы Қазалы уездінің құрамында Арал болыстығы болғандығы, оның орталығы Арал поселкесі деп көрсетілген.
Қарастырылып отырған кезеңде өлкедегі халықтың балаларын оқытатын арнайы мектептер болмады. Білім алу екі жолмен жүргізілді: діни - мұсылман және орыс мектептері. ХVIII-ХІХ ғасырларда үстем дін ислам болды, мектептерде білім алу мұсылмандық сипатта болды.
Ислам дінінің қазақ даласына келуімен қатар оны тарату үшін көшпелі ортада Алланың бірлігіне, имандылыққа бас июге, мұсылмандықты уағыздаушы қазақтың дәстүрлі қоғамында этно-әлеуметтік топтың өкілдері ретінде саналған ишандар орын алды.
Әдетте ишандардың қазақ даласындағы ықпалы олардың діни ілімінен байқалды. Олар ел өмірінде әлеуметтік топты құра отырып мұсылман дінінің имандылық-тәрбиелілік қасиеттерін үгіттеп, мешіт салдырып, медреселер ашты.
Арал, Қазалы өңірінде Саидқожа, Қорасан қожа, Әлімқожа әулиетінің ұрпақтары тұрады. Саидқожа әулеттері өздерін Әлімдердің Құрманай және Құттық руының, ал Қорасанқожа әулеттері өздерін Жақайым руының қожасымыз деп атайды. Олай дейтіндері олардың ежелгі ата-бабалары алғаш дін таратуға жоғарыда аталған рулар арасында қоныстанып қалған.
ХІХ-ХХ ғасырларда діни білім беру жүйесінде медресе мен мешіттердің ықпалы зор болды. Медресенің үлгісіне қарай олардағы оқу мерзімі – үш жылдан төрт жылға дейін созылды. Қазақ балалары жаздыкүні киіз үйлерде, ал қыстыгүні жертөлелерде оқылатын. Әдетте жекелеген (қайырылымды адамдар, ал кейде барлық дін жолын) адамдар қайырымдылық негізінде беріп отырды, жертөлелер бүкіл ауыл болып бөлген қаражатқа салынды.
Мешіттерде көбінесе 8-ден 17 жасқа дейінгі балалар білім алды. Медреселерде мектепке білім алған және өз білімін тереңдетуге тілек білдірген адамдар оқыды. Медресеге түскендер «тамеб-улам» (білімге ұмытушылар) немесе шәкірттер деп аталды.
Медреселердің «мұғалімдеріне» келетін болсақ, олар негізінен алғанда дін жолын ұстанушылардың ұсынысы бойынша тиісті үкіметта органдар бекітін, тағайындаған молдалар болды. Бұл молдалар мешіттерде діни қызмет атқара жүріп, медреселердегі істерді басқарды және шәкірттерді оқытумен айналысты. Мешіт жанындағы білім турасында Сыр бойының арқалы ақыны Нұртуған Кенжеғұлұлы өзінің өмірі жөніндегі өлеңінде:
Оңғар ишан, Дәрменқұл,
Мұхамеди Шернияз.
Заманнан асқан билерім,
Жұбан ишан, Дәрібай,
Тағылым алып солардан,
Сабақ алған күндерім, – деп жыр тілінде өрнектеген.
Негізінен аухатты жанұядан шыққан балалар Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Ташкент, Самархан, Бұхара сияқты қалалардағы діни медреселерде білім алды. Әдетте мешіттерде балаларды сауаттылыққа үйреткен имам болды. Оқу ақысын ата-аналары төледі. Оқыту мұғалім тақтадағы әр оқушыға жазған араб алфавитінің әріптерін жазудан басталды. "Қамыс таяқшасын күйдірілген тары арқылы жасалған сияға батырып, ол арнайы тақтада әріптерді бейнеледі (тақтаның екі жағын толтырғаннан кейін әріптер қырылып тасталды) және оқушыларды оларды жаттауға мәжбүр етті".
«...Араб жазуын зерттеу, оқу үшін кем дегенде алты ай қажет болды. Содан кейін оқушылар Құраннан таңдалған орындарды қамтитын "Хафтьяк" кітабын оқуға көшті, жазумен үшінші курстан ерте емес айналыса бастады, бірақ ол барлық мектептерде оқылмады. Бүкіл оқу процесі түсініксіз араб тілінде өтті, ал оқушылар оқығанының мәнін түсінбестен араб сөздерін жаттауға мәжбүр болды. Оқу кезінде түсіне алатын жалғыз нәрсе-жұма күнгі демалысқа дейін мұсылманның мінез-құлқының сыртқы ережелері туралы тәрбиелеу болды. Мұғалім ережелерді ана тілінде айтты. Шариғат заңы бойынша әр діндар балаларын мектептерге беруге мәжбүр болды. Оларды жылдың кез келген уақытында әкелуге болады. Ата-аналар 6-7 жасар балаларының молдасына сеніп, әдетте: "Мен саған ұлымды (немесе қызымды) әкелдім, сондықтан мен бұл дүниеде Аллаға қарыздар болмас үшін", - деп айтатын. Содан кейін олар "сүйегі біздікі, еті сіздікі», яғни сіздің иелігіңіздегі балалар, сіз оларды қалағаныңызша ұра аласыз, «бірақ оларды тірі қалдырыңыз және оларды тәрбиелеңіз» деп молданың қарауына беретін.
Ата-аналар балалары білімді мұсылман болады және мұсылман дұғаларын санай, жаза және айта алады деп үміттенді. Ресей Арал өңірін жаулап алғаннан кейін мұсылман оқу орындары патша әкімшілігінің уездік басшыларының бақылауына өтті. Мұғалімдер мен діни қызметкерлердің қызметі екі фактормен анықталды: сенімділік пен сенімсіздік. Біріншісіне саясатпен айналыспаған және қызметі патша әкімшілігі жүргізген іс-шараларға қайшы келмейтін оқытушылар кірді. Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатына наразы мұғалімдер сенімсіз деп жарияланды. Айта кету керек, тек мұсылман емес, орыс мектептерінің мұғалімдері бақылауда болды.
Қазақ даласында ислам дінінің таралуын шектеу үшін үкіметтің қолданып жатқан шараларына қарамастан, олар керісінше әсер етті. XIX ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап Шетелдік конфессиялар Діни істер басқармасына қазақ халқы тарапынан «олар үшін арнайы мүфтилік тағайындау және оның жанынан Діни ассамблея құру», жаңа мешіттер салуға рұқсат және олардың жанынан оқу орындарын ашу қолға алына бастады. Олардың барлығы «қазақтар арасындағы дін, отбасы және неке мәселелерінде әкімшіліктің ықпалын» әлсіретуге бағытталған «мұсылмандық үгіт-насихаттың» көрінісі ретінде, «өте жағымсыз құбылыс» ретінде анық бағаланды, сондықтан көп жағдайда. «байқаусыз» қалды.
Патша үкіметі Орталық Азиядағы мұсылман мектептерінің дамуына кедергі жасау үшін шаралар қабылдады. Ол жергілікті отаршылдық әкімшілігіне мұсылман мектептерін бақылау жөніндегі нұсқаулықтарды жіберді: «облыстың мектептері мен медреселерінде балаларды оқытумен айналысқысы келетін барлық адамдардың өздері үшін оқу басшыларының рұқсаттары осы үшін белгіленген нысанда болуы тиіс» еді.
Орыс әкімшілігінің барлық шектеулеріне қарамастан, мектеп пен медресенің мұсылман оқу орындары жұмыс істеді. Мектептер мен медреселер негізінен Сырдарияның төменгі ағысындағы отырықшы халыққа ашылды. Олар стационарлық үйлерде, ал жартылай көшпелі, көшпелі - киіз үйлерде, жетөлелерде орналасты. XIX ғасырдың екінші-жартысында әрбір қазақ ауылы балаларды сауаттылық пен Құранға үйрететін кем дегенде бір молданың болуы өз міндеті деп есептелді. Ауылда Рухани тұлғаның болмауы әдепсіз болып саналды. Бұл ислам дінінің біртіндеп қазақ даласының өміріне енгенін көрсетті. Арал маңындағы қазақтар дін өкілдерін Орта Азия хандықтарынан шақырып, сондай-ақ Орта Азия медреселерінде дайындады. Ірі отырықшы ауылдар мен қалаларда, әдетте, бірнеше мешіттер, медреселер мен мектептер жұмыс істеді. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ ауылдарында мектептер әдетте уақытша тұрғын үйлерде орналасқан: киіз үйлер, қазбалар және уақытша үйлер. Қараңғы, ылғалды үй-жайлар балалардың денсаулығына нашар әсер етті, дегенмен бүкіл Қазақстан бойынша, әсіресе оның оңтүстік бөлігінде әрбір ауылда осындай мектеп болған. Түрі жағынан олар қазақтардың әдетегі тұрғын үйлерінен ерекшелігі шамалы еді, төбесі тегіс етіліп, қабырғалары күйдірілмеген кірпіштен немесе шымнан салынатын. Қалалық қоныстарда қалалық мектепер үлгісімен салынған медреселер болды.
Ауылдық мектептерді жүйелі есепке алу жүргізілмеген, сондықтан қарастырылып отырған кезеңде олардың қанша болғанын нақты айту қиын. Әдеби және архивтік дереккөздерде әртүрлі, кейде қарама-қайшы ақпарат беріледі. Ресей әкімшілігі исламдық оқу орындарын есепке алуға мүлдем қызығушылық танытпады. Сырдария облысының жыл сайынғы статистикалық шолулары мектептердің де, медреселердің де нақты санын бермеді. Арал маңындағы қазақтардың арасында Бұхара және Хива медреселерін бітірген көптеген білімді адамдар болды.
Сырдарияның төменгі ағысында небір білікті діни ғұламалар өткен. Олар жұртшылықты имандылыққа шақырып, ағартушылықпен айналысқан. Әсіресе, жастарды ізгілік пен имандылыққа шақыруда ахундар мен ишандардың ролі зор болды. Олар өз қоныстары маңынан балаларды оқыту үшін мешіттер тұрғызып, халықтың игілігіне пайдаланған. Өңірде мешіттер мен ислами оқу орындарының саны үнемі артып отырды. Мешіт атаулары сол аймаққа тұрғызған ишандар атауымен аталған. Мәселен, 1913 жылы Қазалы уезінде атақты бес мешіт болған, майдаларын қоспағанда олар Ноғай мешіті, Сарт мешіті, Әзілхан ишан мешіті, Сайғондыдағы Тілеулес ишан, Бөгендегі Тәжімбет, Дария бойындағы Қожаназар ишан мешіті, Қазалыдағы кеңес заманына дейінгі 57 мұсылман мектептері болған.
Олардың ішінде Арал маңайында: Бөгенде Тәжімбет ишан, Аманөткелде Тілеулес ишан, Әлсейіт өткеліне Жиенбай ишан, Қамыстыбаста Жанназар ишан, Жекендіде Абзал ишан, Ақбөгетте Оразымбет ишан, Пұсырман аулында Нұрым ишан, Көкаралдағы Қармыста Қоспай ишан, Қаратөсте Қара ақын, Аралқорада Алданияз ақынның, Ақсайда Ханияз ақынның, Ақеспеде Ораз, Тілеуқұл ишан, Қарақұмның Көкашасында Өтеп ишан мешіті, Тоқабайда Әли мақсұм мешіті тағы басқа да халық көп шоғырланған ауылдарда қазақ балаларына ишандар молдалар, мектеп оқытушыларын даярлады және міндетті түрде мешіттер жанында жұмыс істеді. Осы мешіттерден білім алғандар өз заманының білімді адамдары болып саналды, олар мектептер мен медреселерді ұйымдастырды, онда олар жас ұрпаққа сабақ берді. Олардың арасында аудан көлемінде осындай діни оқу-орындарынан білім алған Оразалұлы Есмембет, Қондыұлы Бітімбай, Рахметов Сұлтан, Жаңабаев Әбілда, Бітімбайұлы Жаңаберген, Өмірқұлұлы Дәріқұл, Сайымұлы Жәмет, Жұбаназарұлы Бақытжан, Әйімбетұлы Кәрібоз, Кенжеғұлұлы Нұртуған, Иманбайұлы Ахмет, Әлімбетұлы Дәулет, Қалыбаев Маханбет, Алаш қайраткері Ораз Тәтеұлы т.б елге белгілі ақындар мен билер тәрбие алып шықты. Қалған мешіттер мен зиялы қауым өкілдерін тек жергілікті жерде ақпарат берушілерге этнографиялық сауалнама жүргізу арқылы жасауға болады. Себебі, мұндай ақпараттар архив құжаттарында кездесе бермейді. 1856 жылы Бекмырза ханның Райымдағы патша өкіметі өкілдерінен мешіт құрылысына көмек беру туралы жазған хатын кездестірдім.
1861 жылға қарай діни қызметкерлер 18 мыңнан астам бастауыш мектептер (приходтық) құрды, оларға "шіркеу мектептері" деген атаулар да қолданылды: ("діни қызметкерлер мектептері", "шіркеу мектептері", "ауыл балаларына арналған мектептер").
Шіркеу мектебіне деген көзқарас 1870-1880 жылдардың басында, қоғамдық аласапыран кезеңінде өзгере бастады. 13 маусым 1884 жылғы Ең жоғарғысы "Шіркеу-шіркеу мектептері туралы ережелермен" бекітілген, оған сәйкес бір сыныптық (екі жылдық) және екі сыныптық (төрт жылдық, ХХ ғасырдың басынан бастап — үш жылдық) шіркеу мектептері құрылды.
Бір сыныптарда оқыды. Құдайдың заңы, шіркеу әні, хат, арифметика, оқу. Екі сыныптық мектептерде бұдан басқа, тарих және шіркеу славян тілі зерттелді . Шіркеу-шіркеу мектептерін басқару үшін 1885 жылы Қасиетті Синодтың жанынан мектеп кеңесі, ал жергілікті жерлерде уездік бөлімдері бар епархиялық мектеп кеңестері құрылды. 1896 жылы "шіркеу мектептері мен жарғыларын басқару туралы ереже" бекітілді. Мектептердің қызметін қамқоршылар кеңесі басқарды, оның құрамына мектеп басшысы, қамқоршылар, мұғалімдер, қала немесе земство өкілдері, мектепті пайдаланатын тұрғындардан сайланған адамдар кірді. Құрамына кірген адамдар шіркеу-шіркеу қамқоршылықтарының, православие діні болуы керек еді. Кеңеске мектепті абаттандыру бойынша барлық мәселелер жүктелді, приходтық қамқоршылықты ашуға епархиялық мектеп кеңестерінің уездік бөлімдері рұқсат берді.
Орыс-түзем мектептері (орыс. Русско-туземские школы) – XIX-ғасырдың екінші жартысында Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия жерлерінде Ресей империясының Түркістан генерал-губернаторлығын-да ашылған орыс тілді оқу орындары. Бұл өлкедегі билік орындары жергілікті халықтар арасында Ресей дүниетанымы мен тәртібін тарату үшін және исламның ықпалын тежеу мақсатында жасалған еді. Тұңғыш орыс-түзем мектебі Ташкент қаласында 1884 жылы ашылған еді. Бұл мектептерде төрт жылдық оқу мерзімі болды. Кейбір жағдайларда дайындық сабақтары да қосымша жүргізілді. Орыс мектебінде оқитын оқушылардың жасы 7 жастан 17 жасқа дейін болып, онда ұлдар мен жігіттер бірге оқыды. Кейінірек екі кластық әйелдер орыс мектептері ашылды. Бұл мектептердегі оқушылар орыс және ана тілдеріне бөлінді. Мектепте орыс мұғалімдері де, Түркістан генерал-губернаторлығының тумалары да жұмыс істеді.
Мектеб (араб.: مكتب - мектеп) – Шығыс елдерінде және Ресей империясының қарамағындағы мұсылмандардың бастауыш мектебі. Мектеп сөзі «олар қайда жазады, парта» деген мағынада қолданылады. Ортағасырлық Ислам Әлемінде мектабтар кем дегенде 10 ғасырдан бұрын белгі. Медреселер сияқты олар әдетте мешіт жанынан құрылған. Медреселер 1917 жылғы революциядан кейін мектептер жабылды. Өлкедегі алғашқы мектеп ХІХ ғасырдағы ІІ жартынан бастап құрыла бастады.
1909 жылы Қазалыда 2 орыс-түзем мектептерінде 88 оқушы, 3 мектепте 120 оқушы, ауылдық жерлерде139 мектепте1129 ер бала,254 қыз бала, 2-і сарттар және қыз балалар мектебінде 127 оқушы оқыған.
Өңірдегі мектептердің ащылуы. Сырдария облысында орыстар үшін алғашқы мектептер 1860 жылы Райым (Қазалы) бекінісінде ашылды. Бір жылдан соң Райым бекінісінде қыздар мектебі ұйымдастырылып және оған 15 орыс қызы оқуға түсті. Райым бекінісінің мектебіне 17 орыс 6 қазақ баласы қабылданды. 1863 жылы Райым бекінісінде қазақ балаларын оқытуға арналған мектеп ашылды.
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінің 267-қоры 1тізім, 153 істе (Қазалы уездік басқармасы) Қазалы халық мектебі туралы сұрақ-жауап түрінде толық анықтама берілген.
Қазалы уезінде Қазақ (қырғыз) және орыс қоныстанушыларының балаларына орысша сауат ашу мектебі мемлекет тарапынан 1860 жылы ашылған. 1874 жылы 19 наурызда мектеп жанына бір сыныптан тұратын әйелдер тобы ашылады. Торғай генерал-губернаторының бұйрығымен мектеп жанындағы қыз баларға арналған сыныпты ұстап тұру үшін жылына 2023 сом 50 тиын төленді. Мектептерде оқуы үшін оқушылардың жоспарлары жасалынды. Қазақ балалары үшін жыл бойы төленетін төлемдер келесідей болып бөлінді: «Төменгі» топ сыныбына жалданған екі мұғалім мен мұғалимаға 100 рубль төленді. «Төменгі» топ бақылаушысы (смотритель) әрі татар тілінің мұғаліміне 200 рубль төленіп отырған. Мектепке қабылданған 14 қазақ (қырғыз) балаларының әрқайсысынан 10 рубльден төлем алынып, аудармашыға 200 рубльден төленді.
Мемлекеттің көмек қоры есебініен мектеп асханасы, тәрбиеленушілердің туған балаларының арналған екі жатын бөлмесі, жалпы ауданы 26,04 шаршы метрді құрайтын үш оқу кабинеті, жазалау камерасы, холл және дәлізі болды. Мектепті ұстап тұру мен жөндеу жұмыстарын өздері жүргізіп, оған қанша мөлшерде қаржы жұмсалғаны туралы тексеріс жүргізіліп отырған. Ерлер бөлімі жоғарғы және төменгі топ болып екі сыныптан тұрады. Қыздар тобы бір сыныптан тұрды. Жоғары сыныптағы ерлер тобындағы оқушылар саны 42; Төменгі топтағы сыныпта-55; Қыздар тобы сыныбында 30 қыз бала оқыды, барлығы – 127 оқушы болған.
Ата–аналар тарапынан әрбір мұғалімнің қызметі, қайдан білім алғандығы, құжаттарының бар-жоғы, мұғалімдік атаққа құқығы және қанша уақыт сабақ бергені туралы, үкіметтен тұрғын үй алған-алмағаны, оның жылу мен жарықпен қысқаша мәлімет сұратылып отырған. Мұғалімдер құрамы төмендегіше болған:
Қазалылық діни қызметкер (шырақшы) Евгения Еротов Новогорск семинариясында білім алған, 1866 жылдан бері дәріс берумен, шіркеу ісімен оның талаптарын орындаумен айналысқан. Ол кейде 2-фортқа барады және осы уақытта дәріс беруден босатылады.
Даниэль Иванович Лебедев – Арал флотилиясында қызмет еткен, лейтенант әскери-теңіз училищесін бітірген, 1868 жылы мектепте сабақ беретін курсты бітіріп шығады. 1875 жылдың 1 қазанынан бастап мектептен сабақ бергені үшін 25 сом алғаны көрсетілген.
Александр Богатский – мерзімсіз демалыста болған сержант, 1868 жылдан бастап кіші сыныптағы балаларға сауат ашуды үйрететін мұғалім ретінде дайындалып, курсты бітірген.
Ольга Захарчевская – Полтаваның Мартин әйелдер гимназиясында білім алған. 1874 жылдың 19 наурызынан бері мектепте қыздарға сабақ береді.
Мектепте штаттан тыс негізде 2 ер мұғалім, 1 әйел мұғалім білім алып, ай сайын адам басына 25 сом жалақы алған. Мектеп қамқоршысы жылына 200 рубль алып отырған.
Мумин Байдосов – 1864 жылы 1 қарашада мектеп бақылаушысы және татар тілі мұғалімі қызметін атқарды. Білімді Орынбор шекар комиссиясына қарасты бурынғы Торғай облысының Қорған мектебінде білім алған, жалақысы 200 рубль болды.
Барлық сыныптарда сабақ жексенбі және мереке күндерін қоспағанда, түстен кейін сағат 9-да басталып, сағат 14.00-де аяқталады, бұл уақытта 1 сағат үзіліс беріледі. Оқушылар 23 желтоқсаннан 7 қаңтарға дейін Христостың туған күнінде сабақтан демалыс алады. Жазғы демалыс 1 мамырдан 1 қыркүйекке дейінгі күндері болған.
Диктант жазғанда әңгіме мәтінін мәнерлеп оқу арқылы диктант алынып, қателері шығарылып, бағаланған. Арифметика сабағында ауызша және жазбаша есептерді шешу жолдары көрсетіліп отырған. Татар тілі оқу сабағы жазбаша және ауызша аударма арқылы жүргізіліп, қайталау арқылы жаттатқан. Кіші топ сыныбында оқу мен жазу Столяровтың дыбыстық әдістері арқылы оқытылып отырған.
Бекчуриннің нұсқауы бойынша татар тілі жүргізілген. Бастапқы оқу мен жазу, арифметикалық ережелер оқытылған. Кіші сыныпқа оқу мен жазуға бастапқы нұсқау беріліп отырған. Жоғары сынып әдетте орыс тілінде болуы көзделген.
Мектепте емтихан тапсыру уақыты белгіленбеген және оның ережелері қарастырылмаған. Мектептің өз кітапханасы болды, оқушыларға сабақ кезінде кітап тегін беріліп, сабақ аяқталғанннан кейін қайтарылып отырған.
Мектепте алғашқы кезеңде жергілікті 14 қазақ ( қырғыз) баласы білім алады. 1872 жылы бұл мектеп қалалық училищеге, 1878 жылы 2 кластық ремесло училищесіне айналғаны туралы архивтік құжаттарда көрсетілген.
Патша әкімшілігі жергілікті халықты орыс тіліне үйретуге мүдделі болды. Бұл объективті шындыққа, орыс халқының жергілікті тұрғындармен қарым-қатынасының өмірлік қажеттілігіне байланысты болды. Алайда, орыс-жергілікті мектептер бұл тапсырманы жеткіліксіз орындады, өйткені олардағы оқу процесі күнделікті өмірден бөлек болды. Оқыту әдістемесінің бірқатар маңызды кемшіліктері болды Сырдария облысына сапардан кейін Түркістан генерал-губернаторы К.П.Кауфман 1868 жылы қыркүйекте Сырдария облысының әскери губернаторына былай деп жазды: «Перовскідегі қырғыз мектебін жол бойында қарап, мен ондағы оқытудың сәттілігін таптым... өте маңызды емес. Қырғыз ұлдары үш-төрт жыл бойы мектепке барады, еркін оқуды үйренбеді, оқығанын түсінбейді, ауызекі тілді білмейді. Егер екі ұлттың балалары бірге тәрбиеленсе, онда орыс сауаттылығын оқыту сәтті болар еді, өйткені қырғыз ұлдары орыс жолдастарымен күнделікті тығыз қарым-қатынаста ауызекі тілді іс жүзінде оңай игерер еді...»
Осы Ережені түзету мақсатында патша әкімшілігі 1873 жылы мектеп реформасының жобасын құрайтын арнайы комиссия ұйымдастырды. Бұл құжатта Түркістан өлкесінде келесі оқу орындарын ұйымдастыру ұсынылды Тек бөтен балаларға арналған жергілікті тілдерді оқытатын мектептердің болашақ оқытушылары; «...Қырғыздарға арналған сауаттылықтың бастауыш мектептері тек орыс және қырғыз тілдерінде оқу мен жазуды және санауды үйрету үшін. Уездік мектептерде де, сауаттылық мектептерінде де жергілікті тілдерді орыс транскрипциясын қолдана отырып оқыту ұсынылды».
Жобаны патша үкіметі 1875 жылы 17 мамырда кейбір өзгерістермен мақұлдады. Бұл туралы К. П. Кауфман жазды: «Бұл Комиссия өз жұмысын аяқтады және мен әзірлеген жоба 1873 жылдың аяғында қажетті қайта құрулардың басқа жобаларымен бірге белгіленген тәртіпте қарауға ұсынылды. Жергілікті тұрғындарды орыстармен біріктіру үшін жобаның негізі ретінде жергілікті тұрғындарда бар мекемелердің рухани және білім беру бөлігіне араласпаудың қатаң принципін қою ұсынылды. Діни мәселеге тоқталмай, халықтар орыстармен бірге оқитын оқу орындарын ұйымдастыру көзделді»
«...1878 жылы қаңтарда Қазалыда қазақ училищесі ашылып, 1903 жылы үш сыныпты училище болып қайта құрылды. Бұл оқу орнында 99 оқушы, 1902 жылы - 112; 1903 жылы - 125: 1904 жылы - 142 оқушы оқыды. 1913 жылы Қазалыда бір, бірақ төрт сыныпты училище болды, онда 81 адам оқыды. Мектептер жанындағы интернаттар болды. Бұл оқу орындары негізінен Ресейдің халыққа білім беру Министрлігінің және ішінара ата-аналардың есебінен ұсталды. 1904 жылғы архивтік құжаттарда атап өтілгендей, Қазалыда жалпы мұғалімдер пәтерін ұстау үшін 4 600 рубльді құраған. Халық ағарту министрлігі 20 оқушыны ұстауға бөлген және 460 рубльді Қазалы қаласындағы екі қалалық студентті ұстауға жіберген»
Осы реформаға сәйкес Арал аумағында орыс-жергілікті мектептер, қалалық және приходтық мектептер болып бөлінген орыс оқу орындары ашылды. 1907 жылы Қазалы орыс-жергілікті мектебінің емтихан алушылары былай деп жазды: «барлық емтихан тапсырған жергілікті тұрғындардың сөйлеу тазалығы мен үйлесімділігі туралы жауаптары өте қанағаттанарлық болды. Арифметика және бастапқы грамматика бойынша жауаптар жақсы болды. Оқушылар бұл пәнге қатаң дәйектілікпен жауап берді және ауызша да, жазбаша да тапсырмаларды жақын арада және дұрыс шешті» - деп жазады.
Арал маңында жаңа мектептің жақтастары патша үкіметі қолдаған діни қызметкерлердің қатты қарсылығына тап болды. Соңғысы байырғы халықтың мәдени деңгейінің қарқынды өсуіне қызығушылық танытпады. «Ескі және жаңа бағыттар арасындағы күрес ұзаққа созылды. Халық ағарту министрлігі оған мүлдем немқұрайлы қарады» Осыған қарамастан, «жаңа әдіс» қозғалысы халықтың едәуір бөлігін басып алды.
1908 жылы II Мемлекеттік Думаның мүшесі М.С.Хасанов мұсылман халқының озық бөлігінің педагогикалық идеяларының өкілі болған «Мағұлмат» (хабардар ету) журналында сөз сөйледі. Онда оқу-ағарту ісінде Ресей құрамына кірген мұсылман халықтары арасында жаңа мектептер ұйымдастыру керектігі айтыла бастады. Алдымен «жаңа әдіс» үшін күрес негізінен Сырдария облысының қалаларында жүргізілді, содан кейін ол татар халқы бар ірі елді мекендерді қамтыды. ХІХ ғасырдың 70-ші жылдары ашылған Қазалы қаласындағы ескі әдіспен татар мектебі 1903 жылы «жаңа әдіске» көшті. Нәтижесінде ескі дәстүрлі мектептер мен медреселер жұмыс істей берді. Жаңа мектептерге арналған Оқу құралдары Қазан және Уфа қалаларында шығарылды.
Өлкеде 1905 жылы Орынбор – Ташкент темір жолының салынуы Арал қыстағында балық өнеркәсібінің дамуына алып келіп, жұмысшыларға арналған үйлер бой түзей бастады. Қоныс аударушылар мен жергілікті тұрғындар санының едәуір өсуі, бұл жергілікті тұрғындардың орыс тілін меңгеруге деген ұмтылысының артуымен алып келді. Әдепкіде, жергілікті тұрғындар арасында орыс тілін үйренгісі келетін ересектер үшін кешкі курстар ұйымдастырылды.
Өлкедегі алғашқы мектептер ХІХ ғасырдағы бірінші жартысынан бастап құрыла бастады. Арал өңірінің тарихын зерттеуші, белгілі тарихшы М.У Шалекенов өзінің «Взаймоотношения народов Приаралья» в ХVІІІ-ХІХ г.г. кітабында: «В январе 1878 г. в Казалинске открылось казахское училище, которое в 1903 г. было преобразовано в трехклассное училище. В этом учебном заведении обучалось 99 учащихся, в 1902 г. - 112; в 1903 г.- 125: в 1904 г. - 142 ученика. В 1913 г. в Казалинске было одно, но уже четырехклассное училище, где обучался 81 чел» деп көрсетеді.
1914 жылы Ташкент қаласынан басылып шыққан «Сырдария облысына шолу» (1886-1816ж.ж) кітабының 1908, 1909 жылдарға арналған кітаптарында Арал болыстығында мектептердің болғаны туралы айтылмайды. Осы кітаптардың 1910 жылғы шолуының 192 бетінде Қазалы уезінде 1910 жылы 3 кластық қалалық учелищеде 100 бала; 1 кластық ер балаларға арналған екі учелищесінде 79 бала; 2 кластық қыздар учелищесінде 47 оқушы; орыс-түзем мектебінде 36 оқушы; татар, еврей балаларына арналған жеке меншік бастауыш учелищесінде 10 бала оқыған. Барлығы: 7-і мектепте 120 оқушы оқығандығын көрсетеді. Осы кітапта уезде Арал приход мектебінің болғандығы жазылады.
Уездің ауылдарында (орыс оқу орындары) түземдік сарттар ұл-қыздарына арналған приход 2-і мектебінде 45 оқушы; барлығы: 3 мектепте 80 оқушы, оның 44 қыз бала оқыған. 1909 жылы Қазалы уезінде-191 оқушысы бар үш мектеп болған. Деректер бойынша Қазалы және Арал өңіріндегі орыс-қазақ жергілікті ұлт өкілдеріне арналған мектептердің саны баяу болса да өскен.
Осы кітаптың 1914 жылға арналған басылымында Арал приход мектебінде 53 оқушы; Бөген діни-приход мектебінде 32 оқушы білім алғаны туралы жазылған.
Арал қыстағындағы алғашқы мектеп 1910 жылғы оқу жылында ашылған приход мектебі орыс-қазақ балаларына арналған. Мұнда Аралға қоныс аударушылардың балалары мен осы маңда балық кәсіпшілігінде жұмыс істеген жергілікті қазақ балаларын да тарта бастады. Мектеп бір сыныптық болып ашылып, алғашқыда балалар төрт жыл оқыды. Мектепте мұғалімдер жетіспеушілігі орын алған. Олар онда орыс тілін, дін оқуын, қазақ тілін, арифметиканы, ән сабағын оқып үйренді. Кейін қазақ балалары үшін «орыс сауаттылығының қарапайым, арзан мектептері» ұйымдастырылды.
Аудандағы алғаш 1910 жылы ашылған №14 Н.К.Крупская атындағы мектеп-лицейдің тарихы осылай басталған. Осы кітаптарда көрсетілгендей 1914 жылы Бөгенде діни-приход мектебі ашылғаны туралы халыққа білім беру туралы есебінде кездестіреміз.
Жұмысшы және солдат депутаттарының Қазалы Кеңесі өз өмірін сүре бастаған алғашқы күндерден –ақ жергілікті тілде мектептер ашу ісін дереу қолға алды. 1917 жылы қарашада жұмысшы және солдат депутаттарының Қазалы Кеңесінің шешімі бойынша сол кездегі балық кәсіпшілігінің орталығы Қамбашта 4 сыныптық орыс - қазақ аралас мектебі ашылды.Сондай-ақ Мойнақ, Үргенді, Арал және Қармақшыда орыс-қазақ мектептері жұмыс істей бастады. Осы жылы уездегі әйелдер мен еркектерге арналған приходтық мектептер жабылды. Осы жылы орыс-түземдік 4 сыныптық орыс учелищелері 6 сыныптық кеңес мектептері болып өзгертілді. Ал, 1920 жылдары Сексеуілде де ашылып, Арал ауданындағы Кеңестік білім беру ісінің дамуындағы алғашқы қадамы болды. Міне, Арал ауданындағы алғашқы мектептердің ашылу тарихы осылай басталған болатын.
Болатбек ҚУАТОВ,
Қ.Р. Журналистер одағының мүшесі,
«Арал өлкетанушылары» қоғамдық бірлестігінің төрағасы