Kyzylorda-news.kz Қазір отандық ойыншық индустриясы қалыптасып, дамып келеді. Алайда Қытайдан келетін арзан ойыншық түрлеріне бәсекелесу оңай емес. Айтқым келгені бұл емес, бір ойыншықтың пайдасынан көрі зияны көп болып тұр. Мұны біздің ата-аналар жақсы біледі. Бірақ...
Ойыншық баланың көңiлiн аулап, ойын сергітіп, дүниетанымын қалыптастырады. Қимылы дамиды. Қолдарымен, саусақтарымен жұмыс істеу барысында баланың миы да дамиды. Ойыншық баланың ойлау қабілетін дамытып, оның шеберлігін, дағдысын қалыптастыруға көмектеседі. Қысқасы, баланың өсіп-жетілуінде аса қажетті көрнекілік құралы. Бірақ өспірім үшін қауіпті тұстары да жоқ емес. Бүлдіршін қолына тиген кез келген затты ауызына салып, тістелей бастайтыны анық. Ал оның құрамында улы химиялық заттар болса ше?
Мұны Жаңақорған аудандық тауарлармен көрсетілетін қызметтердің сапасы мен қауіпсіздігін бақылау басқармасының бас маманы Гүлбану Мамбетова да растап:
– Балалар үшін ойыншықтардың маңызы зор. Бізде қарапайым халық ойыншықтың сапасына назар аудармайды. Тұтынушылар ойыншықты сатып аларда оның сапасына, бояуына, зат таңбасының болуын қадағалағаны дұрыс. Мысалы, кейбір ойыншықтарды қолға ұстағанда бояуы қолға жағылып кетеді. Бұл аса зиянды. Ойыншықтардың жарқын түстілеріне жақындамаңыздар. Әсіресе жасыл, ақ, қызыл түстері жасанды деуге болады. Олардың құрамында химиялық формальдегид, фенол сынды қоспалары болады. Ол қоспалар ойыншықтың құрамында 30 пайыздан аспау керек. Ең қауіптісі, пластмассадан жасалған түрлері. Кез келген тауардың зат таңбасында оның атауы, өндірушісі, мекен-жайы, шыққан күні мен сақтау мерзімі көрсетілуі қажет. Қаптама техникалық регламентке сай болған жағдайда ғана сатып алуға кеңес беремін. Сондай-ақ тұтынушы сәйкестік сертификатын сұрағаны абзал. Ол сапасы мен қауіпсіздігін растайтын құжат, – деді.
Расында Қытайдан келетін ойыншықтардың құрамында фенолдың көрсеткіші де бірнеше есе көп екендігі және шығатын дыбыстардың талаптан асып түсетіні де белгілі болды. Тіпті нәрестелерге арналған сыңғырлақтардың келешекте баланы керең, саңырау қылатыны да анықталып отыр. Жұмсақ резеңке ойыншықтарын бояйтын заттар құрамындағы кадмий мен қорғасын мөлшері де қалыпты деңгейден әлдеқайда асып түскен. Мұндай улы ойыншықтар баланы тек қана аллергиялық ауруға ұшыратып қоймайды, онымен қоса асқазан, ішек дерттеріне де ұшыратады.
Осы мәселені назарға алған Еуроодақ елдері улы материалды қолдануға қатаң тиым салып, шекарасынан кіргізбеуге бекінген-ді. Алайда әлі күнге дейін Қытайда ойыншық индустриясы қарқынын төмендеткен жоқ. Біздің елімізге келіп жатқан ойыншықтардың барлығы дерлік Қытайдан келетінін ескерсек, ойланатын жайт.
Бүгінгі жасөспірімдер «Шрэк», «Өрмекші адам», «Спандж Бопты» айна қатесіз таниды. Кез келген үйге бара қалсаңыз, Халк, Шредер, Бэтман, Супермен және т.б. кейіпкерді бейнелейтін ойыншықтар мен мультфильм дискілерін табуға болады. Осы тұста, американдық зерттеушілердің пікіріне назар аударсақ, жасөспірімдер телеаудиторияның ең белсенді көрушілері екен. Әрбір бала шамамен өз уақытының 30 пайызын экранның алдында өткізеді. Ол орта есеппен мектепке барғанша 5 мың сағат, мектеп бітіргенше 19 мың сағат теледидар алдында отыратынын көрсетеді.
Қай дәуірде болмасын адамзат алдында тұратын ұлы міндеттердің ең бастысы – өзінің ісін, өмірін жалғастыратын саналы да парасатты, салауатты ұрпақ тәрбиелеу. Ғұлама ғалым, классик жазушы Мұхтар Әуезовтың «Ел болам десең – бесігіңді түзе» деген ұлағаты сөзінің өзінде қаншама мән-мағына жатыр. Ал сол бесікті, сол ұрпақты түзу жолға салуға атсалысатын бірден-бір нәрсе – ол ойыншық.
Қазақтың қай бүлдіршіні болсын ойыншықпен ойнап өсетіні белгілі. Ойыншық тәрбиенің бастауы болса да, үлкендер оны баланы жұбату мен алдап, көңілін аулаудың құралы ретінде пайдаланып, «ойыншық қой» деп немқұрайлы қарап келді. Ал, шын мәнінде, бала мен бірге өзіміз де алданып жатқанды мүлдем аңғармаймыз. «Википедиа» сөздігінде «Ойыншық – баланың дүниетанымын кеңейтуге көмектеседі, белгілі бір мақсаттағы, ойластырылған әрекетке үйретеді, қиялын дамытып, еңбекке сүйіспеншілігін, білуге құмарлығын қалыптастырады» деп тамаша сипаттама беріліпті. Ал дүкен сөрелерінен дәл сондай сипаттағы ойыншықты табу қиынға соғатыны сөзсіз. Себебі бүгінде ойыншық нарығында шетелдің өнімдері самсап тұр. Осылайша, атыс-шабысқа толы және мүлдем тәрбиелік мәні жоқ «Трансформер», «Өрмекші адам», «Шрек», «Бэтмен», «Спанч боб» сияқты шетелдік мультфильмдердің кейіпкерлері ұрпақ тәрбиесін улап қана қоймай, баланың ұлтжанды, адамгершілігі мол азамат болып ер жетуіне балта шауып отыр. Бұған тосқауыл қоятын ата-ана тым бейқам.
«Тәрбие басы – тал бесік» дегендей, балаға «сен қазақсың, қазақша сөйле» деуді қатырамыз да, нақты іс-әрекетке келгенде «ауызды қу шөппен сүртеміз». Қазақ баласына – қазақы ойыншық керек. Бұл бағытта жасалынып жатқар тірлік мүлде жоқ деуге келмейді. Білуімізше, қазақ балаларының ұлттық дүниетанымына отандық ойыншықтар арқылы ықпал ету жолында «Атакәсіп-Астана», «Тәлім-таным», «Балбала» сынды серіктестіктер белсенді атсалысуда. Динара Ахметкәрімованың жетекшілігіндегі «Тәлім-таным» әріптерді қазақша сөйлетсе, Қыдырәлі Болмановтың «Балбаласы» қазақша сөйлеп, қатты қуындырғаны бар. Ал, Сәкен Болыс басқаратын «Атакәсіп-Астана» төл ойыншықтарды түгендеп, түрлендіріп жүр.
Сәкен мырза ұлттық нақыштағы ойыншықтың ұрпақ тәрбиесіне берер маңызын былай деп түсіндіреді: «Адамдар ойыншыққа жай ғана ойыншық деп қарайды. Осы көзқарастың үлкен қателiк екенiн бiле бермеймiз. Өйткенi сол «жай ғана ойыншық» келешекке басталатын соқпақ емес пе? Жеті жасқа дейiн түрлi ойыншықтарды ермек ететiн бала айналаны, қоғамды ойын арқылы қабылдап, түйiндейдi. Мәселен, құрастырмалы ойыншық арқылы «сабақты иненiң сәттiлiгiн» түсiнсе, қуыршақты киiндiре отырып, сұлулық пен жылулықты бiледi.Тiлiнен, дiнiнен, салт-дәстүрi мен дiлiнен алыстаған қазаққа қандай жолмен өшкенiн жандыруға болады деп жүрiп, жiптiң ұшығын тапқандай болдым. Ол мынау – ұлттық ойыншық екен. Бала сәби күнiнен ұлттық аспаптарды көзбен көрiп, қолмен ұстап өсуге тиiс. Атауларын жатқа айтып, құлағына сiңiрген бала ұлтын сүймеуi мүмкiн бе? Сонда мынау асатаяқ, шаңқобыз, жетiген, дабыл, сақпан, кекпiш деп бала күнiнен бiлiп, түсiнiп өсе берсе, атының өзi санасына сiңе берсе, қайткен күннiң өзiнде де ұлттық пайымына әсер етпей қоймайды».
«Балам дейтін ел болмаса, елім дейтін ер қайдан тусын». Қазақ баласын «ұлттық» ойыншық аясында тәрбиелеуге баршамыз жауаптымыз. Қоғам мен мемлекет те. Отандық ойыншық саласы көш соңында қалып қойғандықтан оған тың серпiлiс беру аз еңбектi талап етпейдi. Бала – болашақтың айнасы деп жүрген Үкіметтегі ел ағалары мен халық қалаулылары ойыншық мәселесіне шұғыл назар аударып, бүлдіршіндерімізді тек қана отандық ойыншықпен ойнатуға ықпал жасаса деген зор үміт бар. Ал, әзірге мәселе шетелден алып келінетін ойыншықтардың қауіпсіздігіне келіп тірелмек.
Осыдан бірнеше жыл бұрын елде балалардың ойыншықтардан улануы ғылыми дәлелденіп, «Ойыншық қауіпсіздігі туралы» заң да қабылдадық. Алайда бұл заңға пысқырып жатқан кәсіпкерлер де жоқ. Ал, шетелдік алпауыт компаниялар сапасыз ойыншықтарын өткізуге мүдделі. Мәселен, Қазақстандағы ойыншық нарығының 90 пайызға жуығы Қытайлық өнімдерге тиесілі. Бүгінде Аспан асты елінде 6000-нан астам ірілі-ұсақты ойыншық шығаратын кәсіпорын тіркеліпті. Олардан түсетін таза табыс 15 млрд. доллардан асып түседі екен.
Ащы болса да, шындық. Біз Қытайдың ең сапасыз ойыншық өнімдерін тұтынушылардың біріміз. Еуропа елдеріне Қытай тек қана «ЕС» маркасы бар сапалы ойыншықтарды экспорттайды. Себебі, онда заң қатты, талап қатаң. Бізде шекарадан-ақ жолы кесілуі тиіс сапасыз тауарлар қара базарды жаулап алған. Сапасыз деу жұмсақ айтылған. Құрамында қорғасын, сүрме, мырыш, сынабы бар улы ойыншықтар. Мамандардың айтуынша, қорғасын баланың тірек-қимыл аппаратына, мінез-құлқына әсер етеді. Ал, канцерогенді сүрме элементі өсіп келе жатқан сәбидің жыныстық жетілуіне, өкпе рагына шалдығуына ылып келуі мүмкін. Мырыш теріні зақымдап, қан қысы ауруын тудырса, сынап баланың ақыл-ойының жетілуін тежеп, көру қабілетін нашарлатады. Осы улы ойыншықтарды балалар ауызына салса не болатынын көзі қарақты оқырман жақсы біледі. Мамандар тыңдар құлақ болса құрамы күмәнді тауарларға қатаң бақылау қажеттігін айтып дабыл қағуда. Алайда, нәтиже жоқ.
Жалпы, балаларға ойыншық алып беруге келгенде, жағымсыз иісіне мән бермей жалтырақты жағалаймыз. Қалтаның қалыңдығынан емес, амалдың жоқтығынан. Әйтпесе, ауқатты отбасыларға арналған брендті дүкендер жоқ емес. Бар. Тіпті бірен-саран «Айгөлек», «Тазша бала», «Алдар көсе» тағы сол сияқты отандық өнімдердің өзі кем дегенде 7-8 мың теңге тұрады. Бұл қарапайым отбасы үшін аз ақша емес. Осының барлығы кең-байтақ жері бар қазақ елінің ұрпағы, келешекте мемлекеттің тұтқасын ұстайтын бүгінгі кішкентай жеткіншектердің әлжуаз да ауру болып, жат елдің боданында өсуі үшін әдейі жасалып жатқан Қытайдың қитұрқы саясаты болуы әбден мүмкін. Ойлантарлық жәйт.
Бұрын ата-аналар қонақ барса да, қонақ келсе де балаларын бөлек бөлмеге кіргізіп, ым-жымын білдірмей тыныштандыратын. Есігін құлыптамаса да ешбірі сыртқа шығам деп жыламайды, шулаған дауысын да естімейсің. Барған үйдің баласымен бауыр басып, ойынға кірісіп кететін. Қазір балдырғандар сұраса да, жыласа да, тіпті бір жерден құласа да телефон беріп уатады. Ұядан ұялы телефонмен қанаттанған ұрпақты ойыншықпен алдау қиынға соғып тұрғаны жасырын емес. Ойыншық алып бергеннің өзінде сол ойыншықтар қаншалықты сапалы? Оның бағасына ғана емес, сапасына мән беретін ата-аналар бар ма?
Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитетінің қызметкерлері ай сайын ойыншықтардың қауіпсіздігіне мониторинг жүргізеді. Осылайша, 2022 жылдың 2 айында республика бойынша 397 үлгі іріктеліп, зерттелді, оның 173-і талаптарға сәйкес келмейтіні анықталды. «Ойыншықтарды әркім өз қалауымен таңдайды: біреу белгілі бір өндіруші компанияға, басқалары бағаға, ал кейбірі сыртқы келбетіне назар аударады. Алайда сатып алу кезінде барлық ата-аналар сатушылардан бірдей қуыршақтардың немесе ойыншық машиналардың қауіпсіздігін растайтын құжаттарды талап етпейді. Бірақ балалар ойыншықтары, ең алдымен, заң бойынша қауіпсіз болуы керек. Ойыншықтарды еліміздің аумағында сатпас бұрын Кеден одағының «Ойыншықтардың қауіпсіздігі туралы» техникалық регламентіндегі қауіпсіздік талаптарына сай болуы керек. Санитарлық-эпидемиялық қызметтің қызметкерлері ай сайын ойыншықтардың қауіпсіздігіне мониторинг жүргізеді. Осылайша, 2022 жылдың 2 айында республика бойынша 397 үлгі іріктеліп, зерттелді, оның 173-і талаптарға сәйкес келмеді, бұл 43,5%-ды құрады. Оның ішінде, отандық – 1 (0,5%), ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер – 16 (9,2%), басқа елдер – 156 (90,1%). Негізінен, бұзушылықтар: таңбалауға қатысты – 100%, органолептикалық көрсеткіштер бойынша – 3,4%, санитарлық-химиялық көрсеткіштер бойынша – 8% (ойыншықтың құрамында Қытай мен Өзбекстан Республикасында өндірілген ойыншықтарда фенол, формальдегид, бензол, метил спирті, гептан деңгейінің артуы анықталды)», деп атап өтті Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитеті мамандары.
Сонымен қатар санитарлық сала мамандары тексеріс нәтижесінде сауда кәсіпорындарынан екі айда сатудан 3,6 кило ойыншық алынып тасталғанын айтты.
«Балаларға қауіпсіз емес тауарларды сатумен айналысатын барлық кәсіпкерлік субъектілеріне бұзушылықтарды жою туралы нұсқама берілді. Сауда кәсіпорындарында екі айда сатудан 3,6 кило ойыншық алынды. Бұл құжаттарсыз сатылған және талаптарға сәйкес келмейтін тауарлар. Олардың ішінде, FREEZE II қуыршағы, өндіруші ел Қытай, бензолдың концентрациясы 4,25 мг/дм3, рұқсат етілген концентрациясы 0,01 мг/дм3 аспайды, «Лариса MONSTER GIRL» қуыршағы, өндіруші: Қытай, 0,049 мг / дм3 бензол концентрациясы анықталды, рұқсат етілген концентрациясы 0,01 мг/дм3 аспайды, метил спиртінің концентрациясы 2,98 мг/дм3, рұқсат етілген концентрациясы 0,02 мг/дм3 аспайды, «Мини W ТОБОТ» автомобиль трансформаторы, өндіруші ел – Қытай, формальдегидтің концентрациясы 0,2 мг/л, рұқсат етілген концентрациясы 0,1 мг/л-ден аспайды, «Әскери жиынтығы» өндіруші мемлекет – Қытай, гептан концентрациясы 0,163 мг/дм3, рұқсат етілген концентрациясы 0,1 мг/дм3 аспауы тиіс. «Вкусняшка» антистресс ойыншығы, өндіруші ел – Қытай, фенолдың концентрациясы 1,08 мг/м3, рұқсат етілген концентрациясы 0,05 мг/м3 артық емес, Funny Musician балалар ойыншығы формальдегидтің концентрациясы 0,12 мг/л, рұқсат етілген концентрациясы 0,1 мг/л-ден аспауы керек. Mittivoy балалар ойыншығы формальдегидтің концентрациясы 0,18 мг/л, рұқсат етілген концентрациясы 0,1 мг/л. Пластмассадан жасалған балаларға арналған машиналар жиынтығы GT.POLICE CAR, SUPER RACING SET, 3 жастан асқан балаларға арналған, шығарылған елі – Қытай, 0,039 мг/дм3 бензол концентрациясы анықталды, рұқсат етілген концентрациясы 0,01 мг/дм3», делінген комитет өкілдері таратқан мәліметте.
Сондай-ақ Қырғыз Республикасы Экономика және коммерция министрлігінің уәкілетті органы ойыншықтар бойынша берілген сәйкестік сертификаттарын кері қайтарып алған.
Huoerguosiboqi international trading limited өндірушісінен – жұмсақ ойыншықтар, әртүрлі батарея ойыншықтары, қуыршақтар, темір жолдар, әртүрлі ойыншық көлік техникасы, дизайнерлер, музыкалық ойыншықтар, доп ойыншықтары, ойыншық жабдықтары, балалар ыдыстары және т.б. бар. Айта кететін жайт, ойыншықтар кейде адам өліміне алып келуі мүмкін. Сондықтан оны таңдауда мұқият қарау керек, сатушылардан оның қауіпсіздігін растайтын құжаттарды талап етуді ұмытпаңыздар. Өйткені сіздің таңдауыңыз – балалар алдындағы үлкен жауапкершілік», дейді Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитетінің қызметкерлері.
Иә, ойыншық баланы жан-жақты тәрбиелеу мақсатына пайдаланылады. Оның дүниетанымын кеңейтуге көмектеседі, белгілі бір мақсаттағы, ойластырылған әрекетке үйретеді, қиялын жетілдіріп, еңбекке сүйіспеншілігін, техникаға қызығушылығын, білуге құмарлығын, аңғарғыштығын қалыптастырады, талғампаздыққа тәрбиелейді, өнерге ынталандырады. Ойыншықпен ойнауға белгілі жағдайда педагогикалық, эстетикалық, гигиеналық, техникалық талап қойылады, сондай-ақ ол баланың жас ерекшелігіне қарай өзгеріп отыратыны жасырын емес.
Бұл ретте психолог мамандар ойыншықпен ойнау баланың дамуына оң әсерін тигізіп қана қоймай, оның қоршаған ортамен тығыз байланыс орнатуына көмектесетінін алға тартады.
«Өйткені ойыншықпен ойнау айналаны тануға көп көмектеседі. Ойнау арқылы қолдың моторикалары мидың жақсы жұмыс істеуіне әсер етеді де, балада логикалық ойлаулар пайда бола бастайды. Сол логикалық ойлаудың негізінде балалар қуыршақтармен сөйлеседі. Ойыншықтарға өзінің әңгімесін айтады, реакциясын, қарым-қатынасын көрсетеді. Соның негізінде бірте-бірте тұлға болып қалыптасып, айналасымен де сөйлесіп, араласа бастайды. Ойыншық таңдағанда ең бірінші баланың өміріне қауіпсіз болуын қадағалау қажет. Денесін немесе басқа жерін зақымдамайтындай үшкір ойыншықтар алмаған абзал. Сонымен қатар химиялық тұрғыдан залал келтірмейтін, әртүрлі бояулар болмайтын, өткір иістері шықпайтын ойыншықтар таңдаған дұрыс. Балалардың жас ерекшелігіне қарай кішкентай балаларға жұмсақ және аузынан үлкен ойыншықтар алу керек. Өйткені олардың жұтып қою қаупі бар екенін ескерген жөн», дейді PhD доктор, Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының жетекші эксперті Балабек Кеніштайұлы.
Баланың қалыпты дамуына әсер ететін ойыншықтың да түрі көп. Мысалға, дидактикалық ойыншықтар баланың ойлау қабілетін, дұрыс сөйлеу мәнерін дамытуға, оның білімін, шеберлігін және дағдысын қалыптастыруға көмектеседі. Ойнай жүріп бала затты танып біледі, оның түрін, түсін, көлемін ажыратады, есептік арақатынасымен, санымен, кеңістік жайлы түсінікпен танысады. Дидактикалық ойыншықтарға бір түсті және түрлі түсті сақиналардан жасалған конусты күмбездер, бірінің ішіне бірі салынатын әртүрлі тостағандар, бөшкелер, шарлар, матрёшкалар, әртүрлі серіппелі, бұрандалы ойыншықтар жатады. Сонымен қатар бейнелік ойыншықтардың да тәрбиелік маңызы зор. Оған (киім-кешек, үй жиһазы, ыдыс-аяқ) адамдар мен жануарларды, табиғат элементтерін бейнелейтін фигуралар жатады. Бұл қуыршақтармен ойнаған балалардың қоршаған орта жайлы түсінігі айқындалып, ұғымы кеңейе түседі, ой-өрісі мен қиялы дамып, сөздік қоры артады. Балалардың ойын барысында көп күш жұмсамай-ақ еңбек процесін бейнелеуіне мүмкіндік беретін техникалық ойыншықтардың да пайдасы зор. Ойын баласының көп қызығатын, көп қолданатын ойыншықтарының бірі – конструкторлық ойыншықтар. Олардың өзі – (құрастырмалы, алмалы-салмалы) тақырыптық, сұлбалық немесе әмбебап конструкторлар болып бөлінеді. Құрастырмалы алмалы-салмалы ойыншықтар мектеп жасына дейінгі балаларға арналады. Олар арнаулы бекіткіштер арқылы құрастырылатын аздаған бөлшектерден тұрады.
Мемлекет басшысының өзінің жолдауында «Бала тәрбиелеу – болашаққа ең үлкен инвестиция. Біз бұл мәселеге осылай қарап, балаларға жақсы білім беруге ұмтылу керек» – деп қадап айтты. Ендеше, елдегі 1,5 млн. бүлдіршінді дені сау ұлт етіп тәрбиелейік десек, бұл мәселені кейінгі ысыруға болмайды. Ештен кеш жақсы әлде де...
Міне, осылайша балаларымыздың санасын улап жатырмыз. Соңын салдарынан балғын кейіпкер-ойыншықтардың іс-қималын қайталап, бейәдеп көрсетіп жататыны рас.
Атқарушы билік осы мәселені ескеріп отандық ойыншық индустриясының дамуына дем бергені дұрыс. Сосын ойыншықтың сапасына тиісті орындар айрықша көңіл бөлуі керек. Өйткені ойыншық – ұлттық қауіпсіздіктің басты белгісіне айналды.
Әсел РЗАЕВА
Фото: zhanaqorgan-tynysy.kz